Honen inguruan bi fitxa egin genituen:
________________________________________________________________________
________________________________________________________________________
1.
Esan hurrengo perpausak zuzenak diren
ala ez, eta arrazoia eman
1.
Hark
bertsotarako gogo berezkoa ekarki!
·
Zuzena. Hanpatua,
Ekarki trinkoa delako (Dakar/zekarren).
2.
Beti
hartuki zuk tokirik hoberena!
·
Okerra. Hanpatua ez
gramatikala. Hartuki: hartzen duzu, Hartuki ez da aditz trinkoa (Hartzen duzu).
3.
Ondoan
biziki eta elkar ezin ikusi!
·
Zuzena.
Hanpatua da. Biziki aditz trinkoa da.
4.
Beti lanean
ariki gure aita!
·
Zuzena. Hanpatua da,
ariki: aditz trinkoa da.
5.
Hemengoa
zela uste nuen, baina hemengoa ez izaki!
·
Zuzena. Hanpatua da.
Izaki, aditz trinkoa da(zen).
6.
Haurra
negarrez eta ama helduki ez!
·
Zuzena. Hanpatua da,
helduki, aditz trinkoa da.
7.
Mendira ez
zuela joan nahi erraten zuen, baina azkenean joan!
·
Zuzena. Hanpatua
da.
8.
Ez jakin
itxura egiten berak, baina ederki jakinki!
·
Zuzena. Hanpatua
da. Jakinki aditz trinkoa da (daki).
9.
Gaur
astelehena izan!
·
Zuzena. Hanpatua
da.
10.
Gaur
astelehena izaki, ordea!
·
Zuzena. Hanpatua
da. Izaki, aditz trinkoa da (da).
11.
Aldioro
eskaintzen diot ogia, baina berak ez hartu!
·
Okerra. Hanpatua
da. Baina berak ez du hartzen jarri beharko luke.
12.
Holakoak ez
zirela gertatzen uste nuen, baina gertatuki horrelakoak ere!
·
Okerra. Hanpatua da, baina gertuki ez da
aditz trinkoa (gertatzen dira).
13.
Elkarrekin
egoki, eta elkar ikusten ez!
·
Zuzena. Hanpatua,
egoki aditz trinkoa da (daude/zeuden).
14.
Petri
berandu etorri halere!
·
Zuzena. Hanpatua. Aditz laguntzailea desagertu (etorri da/zen).
15.
Mikelek
eskolara ez joan nahi, ordea!
·
Zuzena. Hanpatua
da, “ ez zuen joan nahi”.
16.
Noiznahi
galduki zuk gauzak!
·
Okerra. Hanpatua
da , galduki ez da aditz trinkoa (galtzen dituzu).
17.
Leitzakoa
izaki eta euskaraz ez jakinki!
·
Zuzena. Hanpatua
da. Izaki eta jakinki, aditz trinkoak
dira.
18.
Neska zela
uste genuen, eta mutila izaki!
·
Zuzena. Hanpatua
da. Izaki trinkoa da.
19.
Telefonoz
deitu eta deitu ari naiz baina ez hartzen!
·
Zuzena. Hanpatua da. Aditz laguntzailea desagertu (ez du hartzen).
20.
Kotxea
ezkerretik helduki!
·
Zuzena. Hanpatua
da. Helduki aditz trinkoa da.
21.
Bihar
larunbata izan!
·
Zuzena. Hanpatua
da.
22.
Bihar
larunbata izaki!
·
Zuzena. Hanpatua
da. Aditz trinkoa da (da).
23.
Mutiko
horiek gauzak beti ongi egiten!
·
Zuzena. Hanpatua
da. Aditz laguntzailea desagertu (egiten dituzte).
24.
Leitzako
mutil bat Uitziko neskaren batez gustatu eta neskaren aita ez fidatzen mutilez.
Eta, aita eta alaba sukaldean eztabaidan ari zirela, mutila leihotik zelatan
egoki, eta denak aditu!
·
Zuzena. Hanpatua
da. Egoki aditz trinkoa da (dago/ zegoen). Denak aditu (zituen) aditz laguntzailea desagertu.
25.
Uitziko
neskatxaren batek Leitzako Tutereneko mutila maite, baina aitak Uitziko
mutilekin ezkontzea nahiki, eta gogorrean hartzen omen zuen neskatxaren aitak
hango mutila.
·
Zuzena. Hanpatua
da. Nahiki aditz trinkoa (nahi). Maite (zuen) aditz laguntzailea desagertu.
26.
Negute
gogorra izan omen zen; bost hilabeteko elurtea, eta bazkak ahituta ardiak
goseak hiltzen joaki artzain horri, eta azkenean txabolako iratzeak eta sasian
ziren gorosti guztiak bildu omen zituen, baina haiek ere ahitu.
·
Zuzena. Hanpatua
da, joaki aditz trinkoa da (zihoazkion).
___________________________________________________________________
2.
Aditz hanpadura (P. Perurena, Leitzako
errege-erreginak)
Ezabatu diren
adizkiak osatu eta esan zertarako ezabatu diren. Zehaztu, orobat, zer dagoen –ki-dun formen azpian eta zergatik, zer
lortzeko ibili diren forma horiek.
1.- Aitona horren andreak, gaitzen batengatik edo, promesa izan behar zuen
egina, zazpi urte segidan Santurbanera joanen zela oinez. Baina aitona horrek ez (zuen; Aditz laguntzailea desagertu) nahi joatea,
eta ez omen zion dirurik ematen. Dirurik gabe ez
zela joanen uste (zuen; Aditz laguntzailea desagertu), baina ailegatu da
Santurban egun hori eta andreak goizean goiz jaikita martxa (egin zuen; Aditz laguntzailea desagertu) !
Orduan pentsatu omen zuen «horrek niri kartera bilatu zidak, eta niri dirua
ostuta joan duk!». Guztiak hanpatuak.
Joan da kartera gordeta edukitzen zuen lekura, ikusi omen zuen eta kartera falta (zuen/zitzaion; Aditz laguntzailea
desagertu)! Baita kartera ostu ziola eta! Txikitu behar zuela eta!
Abiatu omen zen andrearen atzetik piperra baino erreago Santurbanera, eta
ordurako andrea hango beharrak eginda bueltatua izaki
(zen) ! Bidean elkar huts eginak izan behar zuten: bat alde batetik joan (zen; Aditz laguntzailea desagertu) eta
bestea beste aldetik etorri (zen; Aditz
laguntzailea desagertu)! Guztiak hanpatuak.
Behinik behin andrea lehenago ailegatu (zen;
Aditz laguntzailea desagertu) etxera, eta gizona Berueteko mendi horiek
denak pasatuta Artxulon behera heldu zela, berriz ere begiratu behar zuela ba,
ea kartera han zegoen! Artxuloko harri pilaren batean edukitzen izan behar
zuen, gordea. Joan da balekibale ikustera berriz ere, eta kartera han!
«Banengoen ba ni, andreak niri kartera ostu? Lehenago ez dut ongi begiratu
izanen!». Eta, bitartean, andreak bueltakoan lehengo lekuan utzia izaki (zen) kartera. Inorekin fidatzen ez zen
horietakoa izaki (zen), eta dirua etxetik
kanpora gordetzen (zuen; Aditz laguntzailea
desagertu), baina andreak jakinki (bazekien)
non gordetzen zuen! Guztiak hanpatuak.
2.- Noizean behin uztarri berria behar izaten zen, zaharra pipiak janda edo
hondatzen zenean, eta han ari omen zen uztargilea Atsotegietako salan uztarria
egiten. Aitona Martioxe, goizean berandu samar jaikita, sukalde aldera heldu
zela, ikusi du uztargilea nola ari den ate aurrean, eta esan omen zion:
«Arraioa! Urkiarekin ez zakela behinik behin uztarrik egin! Ederki aspertua
negok ni urkiarekin egindako uztarriekin». Andreak “Urkiola” izaki (zuen)
deitura, eta semearen andreak ere bai, eta ez (zen:
Aditz laguntzailea desagertu) konpontzen bitik ale batekin, eta horregatik esaten (zuen; Aditz laguntzailea desagertu)
urkiarekin egindako uztarriekin ederki aspertua zegoela. Hanpatua.
3.- Gure ama zenak esaten zuen, Leitzan azkeneko jentilak Ozparrungo
leize-zulo horretan izan zirela, eta sorgin kontuak ere esaten zituen. Bat ba
omen zen, Berueteko mendi gain horretan, gaueko hamabietan ateratzen zena.
Larrugorrian jarrita, ukenduren batekin igurtzi
(zuen; Aditz laguntzailea desagertu) gorputz guztia eta: «Lahar guztien
gainetik eta laino guztien azpitik, han eta hemen!». Hori esan eta ateratzen
omen zen, eta gero gorde (gordetzen zuen; Aditz
laguntzailea desagertu) ere bai berak nahi zuenean, haizea bezala, eta
beste lekuren batean agertzen omen zen. Ekonomia
Hala, gauren batean norbait ere jarri omen da sorgin horrek zer egiten zuen
ikusten eta, ikusi omen du nola igurtzi duen gorputza, eta ukendua non utzi
zuen ere bai, eta hark ere proba egin behar zuela ba. Joan omen da gizon hori
sorginak ukendua utzi zuen lekura eta, jarri omen da larrugorrian eta, gorputz
guztia ongi igurtzi zuenean: «Lahar guztien azpitik eta laino guztien gainetik
han eta hemen». Hori esanda, atera omen da eta, gorputz guztia dena larrutu (omen zaio; Aditz laguntzailea desagertu)!
Aldrebes esan (zuen; Aditz laguntzailea desagertu) hark, «lahar guztien gainetik» esan beharrean «lahar
guztien azpitik» esan (omen zuen; Aditz
laguntzailea desagertu) eta, dena larrutu (omen zuen; Aditz laguntzailea desagertu) gizona! Guztiak
hanpatuak
4.- Sebastian Gogortza Aienekoa alkate izana zen, eta Axintxio Erbiti
Olaberrikoa berriz zinegotzia (zen; Aditz
laguntzailea desagertu) . Behin sanferminetara joan dira biak eta abere
feria ikusiz eta, eguna elkarrekin igaro (dute;
Aditz laguntzailea desagertu) eta
gauean joan dira ostaturen batera, eta ederki afalduta lotara zihoazela,
Sebastian komunera (joan zen; aditz laguntzailea
desagertu) eta Axintxio hori
gelara zuzenean. Ekonomia
Sartu da gelan Axintxio eta ohe bat bakarra(zegoen;
Aditz laguntzailea desagertu)! Baina,
jakinki (bazekien) nolakoa zen bestea
eta segituan
pentsatu (zuen; Aditz laguntzailea desagertu) zer
esan. Komunetik etorri zaio berehalaxe Sebastian, eta Axintxiok
segituan, amorrarazia balego bezala:
-
Martxa ederra diagu: ohe bakarra eta
gainera oraintxe atera duk ohetik gizonzar bat.
-
Ba nik ez diat hor lorik eginen;
nahiago diat lurrean egin, hik nahi duana egin ezak!
Axintxiok hura aditu nahi (du/zuen; Aditz
laguntzailea desagertu), eta horregatik esan
(du/zuen; Aditz laguntzailea desagertu) gezurra; gizon piura gaiztoko
bat ohetik ateratzen nola ikusi zuen, eta gero Axintxiok ohean lo egin (du/zuen; Aditz laguntzailea desagertu) gozo-gozo,
eta Sebastianek, berriz, lorik egin bazuen ez bazuen, ahal zuen bezala lurrean
moldatu behar! Guztiak hanpatuak.
No hay comentarios:
Publicar un comentario