TESTUAK (Aditzak, perpausak, antolatzaileak, hiztegia eta egitura)

Gelan egindako aditz eriketa batzuk:

  TESTUAK  

_______________________________________________________

Funtzionario

  Andoni Egaña (Berria, 2011-11-5, 12. or.)

1) Sarrera moduan txiste bat kontatzen du idazleak grazia emateko testuari.Ekonomia librearen eta funtzionarioaren mundua kontrajartzen du.

Aspaldikoa eta(emendiozko juntadura) ezaguna da txistea: bi mutiko ari dira erronkan. Batak harro botatzen du: «Gure aita, bere fabrikako jefea da, eta(emendiozko juntadura) BMWa dauka. Eta lana bukatzen badu (mendeko perpausa: baldintzazkoa) lauretan, laurak eta(emendiozko juntadura) hamarrerako etxean izaten da(erlatibozkoa) txistu batean». Besteak are harroxkoago (harro)( erantzuten dio: «Ba gure aita funtzionarioa da, eta (emendiozko juntagailua) ez dauka auto garesti horietakoa, baina (juntagailu aurkaria) lana lauretan bukatzen badu (baldintzazkoa), laurak hamar gutxitarako iristen da etxera».

2) “Argia” aldizkarian agertutako erreportaje bati buruz hitz egin.Erreportajea funtzionaroen inguruko da.

Grazia egiten zigun txisteak. Funtzionarioez (moduzkoa) pentsatzen ari nintzela(konpletivoa) gogoratu zait. Izan ere, krisi garaiotan, funtzionarioak sarri dabiltza askoren ahotan. Urrutira jo gabe aste honetako(erlatibizkoa) Argia-k «asteko gaitzat» hautatu du, eta(emendiozko juntagailua) Mikel Garciaren erreportaje interesgarria dakar, Beharrezkoak bai, baina(aurkaritzako juntadura) bada zer hobetu izenburupean. Sarrera hitzetan aipatzen dituenak(erlatibozkoa) oso zentzuzkoak iruditzen zaizkit: «Krisi ekonomikoa langabeen zakua puzten eta lan baldintzak eskasten ari dela(emendiozko juntadura; mendekoa:jerundaldia), hainbatek funtzionarioak hartu ditu jomugan (tiro-helburua, “blanco”): guztion diruak ordaindutako soldatakdituzten langile horien(erlatibozkoa)  produktibitatea zergatik da baxuagoa(mendekoa:konparazioa)? Zergatik ez dute kontrolik baina bai bizi guztirako lanpostu finkoa? Zenbat dira eta(emendiozko juntagailua)zenbat kobratzen dute?».

3) 2. Paragrafoarekin bat dator. Lehen jendea “entxufe”aren bidez funtzionario izatea lortzen zuela aipatzen du.

Oposiziotik abiatzen omen da dena. Bat nator. Eta ziur nago egiten diren oposizioak(mendeko perpausa, erlatibozkoa) baino zehatzagoak eta hobeak(mendeko perpausa, alderaketa) burutu daitezkeela (mendekoa, osagarria, konpletiboa). Baina neurgailuen aldekoa naiz ni. Neurgailurik eza baino justuagoa(alderaketa) iruditzen zait neurgailurik txarrena(alderaketa) ere. Garai batean, enpresa pribatuan sartzeko modurik ohikoena(alderaketa)  une egokian toki egokian egotean zetzan. Edo galdezka ibili eta bazterrak maxiatzean. «Ez duzu ba postu bat edukiko gure koinatuaren anaia gaztearentzat, soldadutza bukatu berritan ezer gabe dago eta!». Eta parean tokatzen bazen(baldintzazkoa) barrura! Eta tailer horretan egin zitzakeen bizitzako gainerako urteak… Ez didazue esango oposiziorik desastreena baino justuago denik(mendekoa, alderaketa/mendekoa, osagarria, konpletiboa)! Parean tokatzeagatik (mendekoa, kausazkoa), halako familiatakoa delako(mendekoa, kausazkoa), itxura ona duelako (mendekoa, kausazkoa) behar horretarako…(mendekoa, alborakuntza) Horrelako jendez(moduzkoa) beterik daude funtzionario ez direnen lanpostuak ere. Asko ezagutzen ditut sekula azterketa bat egin ez eta(emendiozko juntagailua) han edo hemen lana beti aurkitzen dutenak(erlatiboa).

4) Funtzionarioen inguruan esaten dena baieztatzen du (kafe makinetako atsedenak eta “zatoz bihar” sindromea ). Sistema egokia iruditzen zaio, hala ere, hainbat konponketa proposatzen ditu (abd. funtzionario onei soldatak igo eta txarrei jeitsi).

           Zazpi urtez aritu nintzen funtzionario eta(emendiozko juntagailua) badakit egia dela(mendekoa, osagarria, konpletibo) kafe makinarena. Ez da bost minutuko txutxumutxuen (“zurrumurru”) kontu soila. Ezagutu nuen bat goizeko zortzietarako egunero txintxo fitxatzen zuena(mendekoa, erlatibozkoa). Beroki handia soinean zuela(gerundiala) etortzen zen. Azpialdetik kamisoia. Eta fitxatu ondoren( mendekoa, denborazkoa) etxera itzultzen zen gosaldu, arropaz aldatu eta bere burua plantatzera, bederatziak aldera lanean hasteko moduan egoteko(helburuzkoa). Egia da, era berean, zatoz bihar sindromearena. Funtzionario axolagabe eta adeitasun gutxikoak denok ezagutzen ditugu. Zorabiatu egingo zaituzte eta(emendiozko juntagailua) ez dizute behar zenuenik(mendekoa erlatiboa) eskura jarriko. Baina bestelakoak ere asko dira. Gakoa legoke(mendekoa, baldintza) onaren lana berretsiko duen eta txarrarena gaitzets dezakeen taxuzko agintariak(emendiozko juntadura-- mendekoak erlatiboak) izatean. Eta horretatik ez dugu asko izan. Aholkulariak kontratatu, haiei men egin eta funtzionarioei purrustadaka legegintzaldia eman dutenak(emendiozko juntadura) askoz gehiago dira.

5) Kritika egiten die funtzionarioei.

Arrazoizkoa da funtzionarioa bertan goxo ikusten duenaren (mendekoa, erlatibozkoa) ikuspegia ere. Bizitza osorako lan finkoa. Ez da gutxi gaur egun! Baina bertan goxo-tasunak eraginkortasunean kalte egiten duela(mendekoa osagarria, konpletiboa) onartzen dudan modu berean(mendekoa, moduzkoa) iruditzen zait arriskugarri anbizio neurrigabea. Anbizioa: premiarik ez duenaren(mendekoa, erlatibozkoa) premia. Eta anbiziotsua ez da bertan goxo egonda(mendekoa, moduzkoa) askiesten. Bertan goxo-en nagusi edo(juntagailu hautakaria) bestelako langileen nagusi izan nahi izaten du(erlatibozkoa).

6) Orain arte izandako ikuspegi kritikoari bira ematen dio. Idazleak dio badirela ere lan asko egiten duten funtzionaroak.

Bestalde, onartuko didazue gure kultur eta(emendiozko juntadura) gizarte kolektiboetan funtzionarioek izan duten garrantzia(mendekoa, erlatibozkoa). Aurrezki kutxa eta(emendiozko juntadura) bankuetako langile mordoa eta(emendiozko juntadura) funtzionario asko ezagutu izan ditut era askotariko(mendekoa, erlatibozkoa) elkarteetan boluntario lanean, gurdiari tiraka. Arratsaldeko hiruretarako lan ordutegia amaiturik(mendekoa, denborazkoa), paperen eta(emendiozko juntadura) burokraziaren mundu ilunaren zoko-moko  en ezagutzaile, orduak eta(emendiozko juntadura) orduak sartu izan dituzte borondatez. Gerta daitekeen pa(erlatiboa) radoxa: funtzionarioa borondatez(moduzkoa) lanean eta(emendiozko juntadura) soldatapeko langilea apurka funtzionarizatzen.

7) Berriz ere, txisteari erreparatzen dio. Bertsolarien antzera hasierara itzutzen da.

Akaso (¿?) arestiko txistean okerreko unean egiten genuen barre. Inor gutxi jabetzen zen egungo krisialdiak zerikusi handiagoa duela(mendekoa alderaketa/ mendekoa, osagarria, konpletiboa) lehen haurraren aitaren BMWarekin bigarrenaren aitaren hamar minutuekin baino.

ADITZAK

Da : zen, balitz, litzateke, izan dadin, izan zedin.

Ari dira: Ari zen, arituko balira, arituko lirateke, ari daitezen, ari zitezen.

Botatzen du: Botatzen zuen, botako balu, botako luke,  bota dezan, bota zezan.

Dauka: Zeukan, baleuka, leukake, eduki dezan, eduki zezan.

Bukatzen (ba)du: Bukatzen (ba)zuen, bukatuko balu, bukatuko luke, buka dadin, buka zedin.

Izaten da: Izaten zen, izango balitz, izango litzateke, izan dadin, izan zedin

Erantzuten dio: Erantzuten zion,erantzungo balio, erantzungo lioke, erantzun diezaion, erantzun ziezaion.

Iristen da: Iristen zen, iritsiko balitz, iritsiko litzateke, iritsi dadin, iritsi zedin

Egiten zigun: Egiten digu, egingo baligu, egingo liguke, egin diezagun, egin ziezagun.

Pentsatzen ari nintzela: Pentsatzen ari naizela, pentsatzen ariko banintz, pentsatzen ariko nintzateke, pentsatzen ari nadin, pentsatzen ari nendin.

Gogoratu zait: Gogoratu zitzaidan, gogoratuko balitzait, gogoratuko litzaidake, gogora dakidan, gogora zekidan.

Dabiltza: Zenbiltzan, balebiltza, lebilzke, ibil daitezen, ibil zitezen.

Hautatu du: Hautatu zuen, hautatuko balu, hautatuko luke, hauta dezan, hauta zezan.

Dakar: Zekarren, balekar, lekarke, ekar dezan, ekar zezan.

Aipatzen ditu: Aipatzen zituen, aipatuko balitu, aipatuko lituzke, aipa dezan, aipa zezan.

Iruditzen zaizkit: Iruditzen zitzaizkidan, irudituko balitzaizkit, irudituko litzaizkidake, irudi dakizkidan, irudi zekizkidan.

Kobratzen dute: Kobratzen zuten, kobratuko balute, kobratuko lukete, kobra dezaten, kobra zezaten.

Hartu ditu: Hartu zituen, hartuko balitu, hartuko lituzke, har ditzan, har zitzan.

Dituzte: Zituzten, balituzte, lituzkete, ditzaten , zitzaten.

Dute: Zuten, balute, lukete, dezaten, zezaten

Dira: Ziren, balitz, litzateke, daitezen, zitezen.

Kobratzen dute: Kobratzen zuten, kobratuko balute, kobratuko lukete, kobra dezaten, kobra zezaten

Abiatzen da: Abiatzen zen, abiatuko balitz, abiatuko lukete, abia dezan, abia zezan.

Nator: Nentorren, banentor, nentorke, etorri nadin, etor nendin.

Nago: Nengoen, banengo, nengoke, egon nadin, egon nendin.

Dabiltza: Zebiltzan, balebiltza, lebilzke, ibil daitezen, ibil zitezen.

Egiten diren: Egiten ziren, agingo balira, egingo lirateke, egin daitezen, egin zitezen.

Burutu daitezke: Burutu zintezkeen,

Naiz: Nintzen, banintz, nintzateke, izan nadin, izan nendin.

Iruditzen zait: Iruditzen zitzaidan, irudituko balitzait, irudituko litzaidake, irudi dakidan, irudi zekidan.

Duzu: Zenuen, bazenu, zenuke, izan dezazun, izan zenezan.

Dago: Zegoen, balego, legoke, egon dadin, egon zedin.

Egin zitzakeen: Egin dezake, egingo balezake, egingo lezakete.

Esango didazue:  Esango zenidaten, esango bazenidate, esango zenidakete, esan diezadazuen, esan zeniezadaten.

Daude: Zeuden, baleude, leudeke, egon daitezen, egon zitezen.

Ezagutzen ditut: Ezagutzen nituen, ezagutuko banitu, ezagutuko nituzke, ezagut ditzadan, ezagut nitzan.

Aurkitzen dute(nak): Aurkitzen zuten, aurkituko balute, aurkituko lukete, aurki dezaten, aurki zezaten.

Aritu nintzen: Aritu naiz, arituko banintz, arituko nintzateke, aritu nadin, aritu nendin.

(Ba)dakit: Nekien, baneki, nekike, jakin nezan, jakin natzan, jakin nezan.

Ezagutu nuen: Ezagutu dut, ezagutuko banu, ezagutuko nuke, ezagut natzan, ezagut nezan.

Zuen(a): Du, balu, luke,  dezan, zezan.

Etortzen zen: Etortzen da, etorriko balitz, etorriko litzateke, etor ditzan, etor zitzan.

Itzultzen zen: Itzultzen da, itzuliko balitz, itzuliko litzateke, itzuli ditzan, itzuli zitzan.

Ezagutzen ditugu: Ezagutzen genituen, ezagutuko bagenitu, ezagutuko genituke, ezagutu             , ezagutu genitzan.

Behar dizute: Behar zizuten, beharko balizute, beharko lizuteke, behar diezazuten, behar ziezazuten.

Berreitsiko duen: Berreitsiko zuen, berreitsiko balu, berreitsiko lukete, berreitsi dezan, berreitsi zezan.

Dugu: Genuen, bagenu, genuke, gaitzagun , genezan.

Eman dute(nak): Eman zuten, emango balute, emango lukete, eman dezaten, eman zezaten.

Ikusten du: Ikasten zuen, ikasiko balu, ikasiko luke, ikas dezan, ikas zezan.

Egiten du: Egiten zuen, egingo balu, egingo lukete, egin dezan, egin zezan.

Iruditzen zait: Iruditzen zitzaidan, iruditiko balitzait, irudituko litzaidake, iruditu dakidan, iruditu zekidan.

Nahi izaten du: Nahi izaten zuen, nahi izango balu, nahi izango luke, nahi izan dezan, nahi izan zezan.

Onartu didazue: Onartu zenidaten, onartuko bazenidate, onartuko zenidakete, onar diezadazuen, onar zeniezadaten.

Ezagutu izan ditut: Ezagutu izan nituen, ezagutu izango banitu, ezagutu izango nituzke, ezagutu izan ditzadan, ezagutu izan nitzan.

Sartu izan dituzte: Sartu izan zituzten, sartu izango balituzte, sartu izango lituzkete, sartu izan ditzaten, sartu izan zezaten.

Egiten genuen: Egiten dugu, egingo bagenu, agingo genukeen, egin dezagun, egin genezan.

Jabetzen zen: Jabetzen da, jabetuko balitz, jabetuko litzake, jabetu dadin, jabetu zedin.

Dakit: Nekien, baneki, nekike, jakin natzan, jakin nezan.

Zorabiatu zaituzte: Zorabiatu zintuzten, zorabiatuko bazintuzten, zorabiatuko zintuzkete, zorabia zaitezen, zorabia zintezen.

_________________________________________________________________________________

(Zuzendu gabe gelditu zen)

                                       Hausteko diseinatua

                                      Xabier Martin (Berria, 2012-3-4)

Gaurko teknologiak lehengokoekin alderatu egiten ditu. Batze ere,  irauten duten denboraz aritzen da. Gaur egungo teknologien zaharkitze programatua aipatzen du.

Gauzak ez direla (mendekoa, osagarria, konpletiboa) lehen bezala egiten. Hozkailuak, berogailuak eta(emendiozko juntagailua) abar ia betiko zirela (menpekoa, osagarria, konpletiboa) garai batean; zuri-beltzeko telebistarekin aspertu eta(emendiozko juntagailua) koloretakoa erosten zela, baina(aurkaritzako juntagailua) ez zaharra matxuratu zelako. Sentipenak dira, kontsumitzaileen kexu ez arrazoituak, edo(juntagailu hautakaria) sena. Eta baita gehiago ere. Zaharkitze programatuak azal dezake egungo erabiltzaileak sentitzen duena (mendekoa, osagarria, konpletiboa) lauzpabost urte besterik ez dituen(mendekoa, erlatibozkoa) etxetresna moderno bat matxuratzen zaionean(mendekoa, denborazkoa). Aspaldiko kontzeptua da industria munduan, 1930eko hamarkadakoa.

Aurrekoarekin jarraitzen du, zaharkitze programatuari buruz. The Light Bulb Conspiracy dokumentala aipatzen da, zeina zaharkitze programatuari buruz hitz egiten du.

Thomas Alba Edisonen asmakizunarekin hasi zen dena. Bonbillak 2.000 ordu inguru irauteko(menpekoa, helburuzkoa) ekoizten zituzten, harik eta(emendiozko juntagailua) enpresari talde batek iraupen hori txikitu egin behar zela(menpekoa, konpletiboa) erabaki zuen arte. Bai eta(emendiozko juntagailua) txikitu ere, erdira hain zuzen. Zaharkitze programatuaren hasiera izan zen; erosleek etengabe erosteko(menpekoa, helburuzkoa) teknika martxan zen. Halaxe kontatzen du The Light Bulb Conspiracy dokumentalak. Cosima Dannoritzer (Dortmund, Alemania, 1965) zinemagilearen lana Interneten ikus daiteke. Europako hainbat telebistatan ere eman dute, besteak beste, TVE katean Comprar, tirar, comprar izenburupean.

Krisia gainditzeko zaharkitze programatua ezinbestekoa dela diote, baina kontsumitzailea ez da hartzen kontutan.

Egungo krisi ekonomikoa gainditzeko kontsumoa sustatzea ezinbestekoa dela(menpekoa,osagarria, konpletiboa) dio politika ekonomikoari buruzko ildo jakin batek; bada, 1930eko krisi latza gainditzeko formula hori bera sustatu zuten hainbat enpresaburuk. Nola, ordea Zaharkitze programatua arlo askotara zabaldurik(menpekoa, moduzkoa). Kontsumitzailearen adostasuna, haren ongizatea edo iritzia gutxienekoa zen, eta(emendiozko juntagailua) gaur egun ere hala dela(menpekoa, osagarria, konpletiboa) dirudi. Izan ere, 1929ko crash ekonomikoaren ondoren hasitakoa(menpekoa, erlatibozkoa) XX. mende osoan gailendu zen askotariko produktuen serieko ekoizpenetan, baita gaur egun ere.

Etengabeko kontsumoa gailendu da beharra sortuz. Hau da, gauzak erraz apurtuz.

         Erosi eta(emendiozko juntagailua) erosi, eta(emendiozko juntagailua)  berriro ere erosi. Etengabeko kontsumoaren eredua gailendu da gaur arte, eta(emendiozko juntagailua), horretarako, ezinbestekoa izan da kontsumitzaileari beharra sortzea(menpekoa, konpletiboa). 1950eko hamarkadako emakumeak nylonezko galtzerdi iraunkorrekin gustura baziren(menpekoa, erlatibozkoa) edo(juntagailu hautakaria) ez berdin dio, ehun ahulekin egindako(menpekoa, erlatibozkoa) galtzerdiekin aldatu ziren(menpekoa, erlatibozkoa)  nylonezkoak, nahi gabe ere hausten diren(menpekoa, erlatibozkoa) horiekin.

 Hainbat adibide aipatu egiten dira: inprimagailuak txipa bat huts egiteko eta iPod gailuak bateria mugatua beste bat erosi behar izateko.
         Sinestekoa al da inprimagailuak egiten dituen(mendekoa, erlatibozkoa) etxe ezagun batek bere gailuei txip bat jarri izana, hainbat orri kopuru inprimatu eta gero(menpekoa, denborazkoa) huts egin dezan(menpekoa, helburuzkoa). Hala kontatzen du Cosima Dannoritzer egileak bere dokumentalean, eta(emendiozko juntagailua) froga anitz erakusten ditu. Dena dela, hainbat enpresatan eta(emendiozko juntagailua)  hainbat produkturen ekoizpenean jarrera horrekin jarduten dela(menpekoa, osagarria, konpletiboa) argi zegoen orain baino lehen. Jakina da, kasurako, iPod gailuak iraupen gutxiko bateriarekin merkaturatu zituela(menpekoa, osagarria, konpletiboa) Apple etxeak. Hura amaitzean(menpekoa, denborazkoa) iPod berria erosi behar zela(menpekoa, osagarria, konpletiboa) esaten zien erabiltzaileei.

Modak ere zaharkitze programatua eragiten du. Jendea gauza berrienak izateko nahia.

Baina zaharkitze programatua zabala da enpresa munduan, eta (emendiozko juntagailua) era askotara egin daiteke. Modaren bidez, esaterako. Gutxi dira orain dela(mendekoa, osagarria, konpletiboa) 20 urteko jantzi zaharkitu bat jartzen dutenak(mendekoa, erlatibozkoa), inauterietan ez bada, edo(juntagailu hautakaria), modaren ikonoek soilik ulertzen dituzten(menpekoa, erlatibozkoa) arrazoiak direla(menpekoa, osagarria, konpletiboa) medio, berriro ere modan jartzen ez bada. Batzuek ez dute jantzi nahi iaz modan zegoen(mendekoa, erlatibozkoa) oihala edo(juntagailu hautakaria) kolorea, aurten ez dagoelako modan(mendekoa, kausazkoa). Edo ez dute nahi pantaila laua ez duen(menpekoa, erlatibozkoa) telebistarik(menpekoa, moduzkoa). Berdin dio tripaduna ongi dabilen(menpekoa, erlatibozkoa) edo(juntagailu hautakaria) ez; «bada garaia LTD barneraturik duen(menpekoa, erlatibozkoa) telebista laua erosteko(menpekoa, helburuzkoa); LED teknologiakoa, gainera, USB eta(emendiozko juntagailua) Hdmirekin, eta(emendiozko juntagailua) 200 hertz edo(juntagailu hautakaria) gehiagorekin». Halako pentsamoldearekin bizi da kontsumitzailea, eta(emendiozko juntagailua)  zaila da tentazioari ezetz esatea saltoki gune handi bateko sarreratik pasatzen den(mendekoa, erlatibozkoa) bakoitzean. Epe labur batean etxeko ordenagailua alboratu eta(emendiozko juntagailua) eramangarri bat erosi dutenak(mendekoa, osagarria, konpletiboa) ez dira gutxi izango, ezta eramangarria eduki arren iPad edo(juntagailu hautakaria) antzeko tableta bat erosi dutenak(mendekoa, osagarria, konpletiboa) ere. Azken-azkena edukitzea, alegia muturreko teknologiaren jabe izatea eta prestigioa lotzen baitute han eta(emendiozko juntagailua) hemen, telebistako iragarkietan eta(emendiozko juntagailua) filmetan; eta(emendiozko juntagailua) lagunen arteko elkarrizketetan eta(emendiozko juntagailua) laneko giroan.

Irtenbideak proposatzen dira, Dannoritzer esandako gauzetan ionarrituta.
         Gauzak beste era batera egin daitezke, ordea, produktuak iraunkortasun handiagoa edukitzeko diseina daitezke. «Bonbillek askoz gehiago iraun dezaketela(menpekoa, osagarria, konpletiboa) frogaturik dago», esan zion kazeta honi Cosima Dannoritzer dokumentalgileak elkarrizketa batean. Modaren aldagai psikologikoaz gain, informatikan erabiltzen den(menpekoa, erlatibozkoa) beste mekanismo bat ere azaldu zuen Dannoritzerrek. «Bateraezintasuna baliatzen dute informatikan: duzun(menpekoa, erlatibozkoa)  softwareak ez du balio gailu berrirako, edo(juntagailu hautakaria) alderantziz. Orain, berriz, USBrik ez duten ordenagailuak(menpekoa, erlatibozkoa) egin dituzte, eta(emendiozko juntagailua) gailu askok soilik USBrekin dabiltza». Hamaika trikimailu berriak erosteko beti. Nork nahi du duela(menpekoa, osagarria, konpeltiboa) bospasei urteko sakelako telefono zaharra? Zertarako, askoz handiagoa izan arren, hamaika megapixeleko kamera ez badu(mendekoa, baldintzazkoa) eta(emendiozko juntagailua) ukipenezkoa ez bada(mendekoa, baldintzazkoa)?

Ondorio moduan, gizarte eredu bat dago horren atzean.
          Azken finean, gizarte eredu jakin bat dago arazoaren atzean. Etengabe kontsumitzera eta(emendiozko juntagailua) gailu berriak erostera bultzatzen du eredu horrek, eta(emendiozko juntagailua)  zaharrak tonaka eta(emendiozko juntagailua)  tonaka pilatuz doaz, zabor mundu bat sortuz.

ADITZAK

-        Zirela (ziren): dira, balira, lirateke, izan daitezen, izan zitezen.

-        Erosten zela(zen): erosten da, erosiko balitz, erosiko litzateke, eros dadin, eros zedin.

-        Dira: ziren, balira, lirateke, izan daitezen, izan zitezen.

-        Azal dezake: azal zezaken, azalduko balezake, azalduko lezakete, azal dezan, azal zezan.

-        Sentitzen duena (du): sentitzen zuen, sentituko balu, sentituko luke, senti dezan, senti zezan.

-        Ditu: zituen, balitu, lituzke, ditzan, zitzan.

-  Matxuratzen zion: matxuratzen dio, matxuratuko balio, matxuratuko lioke, batxuratu dezan, matxuratu zezan.

-        Da/Zen: da/zen, balitz, litzateke, dadin, zedin.

-        hasi zen: hasi da, hasiko balitz, hasiko litzateke, hasi dadin, hasi zedin.

-        Ekoizten zituzten: ekoizten dituzte, ekoiztuko balituzte, ekoiztuko lituzteke, ekoiztu

-        Egin behar zela (zen): Egin behar da, egin beharko balitz, egin beharko litzateke, egin behar dadin, egin behar zedin.

-        Erabaki/azaldu zuen: erabaki du, erabakiko balu, erabakiko luke, erabaki dezan, erabaki zezan.

-        Izan zen/da: Izan da/zen, izango balitz, izango litzateke, izan dadin, izan zedin.

-        Kontatzen du: kontatzen zuen, kontatuko balu, kontatuko lukete, kontatu dezan, kontatu zezan.

-        ikus daiteke: ikus zitekeen, ikusiko baliteke,….

-        Eman dute: eman zuten, emango balute, emango lukete, eman dezaten, eman zezaten.

-        Dio: zioen.

-        Sustatu zuten: sustatzen dute, sustatuko balute, sustatuko lukete, sustatu dezaten, sustatu zezaten.

-        Dirudi: zirudien, balirudi, lirudike, iruditu dadin, iruditu zedin.

-        Gailendu zen: gailendu da, gailenduko balitz, gailenduko litzateke, gailendu dadin, gailendu zedin.

-      Gailendu da: gailendu zen, gailenduko balitz, gailenduko litzateke, gailendu dadin, gailendu zedin.

-      Aldatu ziren: aldatu dira, aldatuko balira, aldatuko lirateke, alda daitezen, alda zitezen.

-      Hausten diren (dira): hausten ziren, haustuko balira, haustuko lirateke, hautsi daitezen, hautsi zitezen.

-      Egiten dituen (ditu): Egiten zituen, egingo balitu, egingo lituzke, egin ditzam, egin zitzan.

-      Egin dezan: egin du, egun zuen, egungo balu, egingo luke, egin zezan.

-     Kontatzen du: kontatzen zuen, kontatuko balu, kontatuko luke, konta dezan, konta zezan.

-    Erakusten ditu: erakusten zituen, erakutsiko balitu, erakutsiko lituzke, erakutsi ditzan, erakutsi zitzan.

-    Pasatzen/ jartzen/ erabiltzen/ Jarduten dela (da): jarduten zen, jardungo balitz, jardungo litzateke, jardun dadin, jardun zedin.

- Merkaturatu zituela(zituen): merkaturatu ditu, merkaturatuko balitu, merkaturatuko lituzke, merkaturatu ditzan, merkaturatu zitzan.

-        Esaten zien: esaten die, esango  balie, esango lieke, esan diezaien, ziezaieten.

-        Egin daiteke: (Ahalera) Egin zitekeen, egin liteke.

-        Jartzen dute: jartzen zuten, jarriko balute, jarriko lukete, jarri dezaten, jarri zezaten.

-        Dituzte: ulertzen zituzten, ulertuko balituzte, ulertuko lituzkete, uler ditzaten, uler zitzaten.

-        Dago/ zegoen: zegoen/dago, balego, legoke, egon dezan, egon zezan.

-        Du: zuen, balu, luke, dezan, zezan.

-        Dio: zien, balio, lioke, diezaion , ziezaion.

-        Dabil: zebilen, balebil, lebilke, ibil dezan, ibil zezan.

-        Bizi da: bizi zen, ibiliko balitz, ibiliko litzateke, ibil dadin, ibil zedin.

-        Erosi dute: erosi zuten, erosiko balute, erosiko lukete, eros dezaten, eros zezaten.

-        Egin /diseina daitezke: (Ahalera) egin zitezkeen, egin litezke.

-        Iraun dezakete: iraun zezaketen

-        Esan zion: esan dio, esango balio, esango lioke, esan diezaion, esan ziezaion

-        Baliatzen dute: Baliatzen zuten, baliatuko balute, baliatuko lukete, baliatu

-        Duzu: zenuen, bazenu, zenuke, eduki  dezazun,  eduki zenezan.

-        Balio du: balio zuen, balioko balu, balioko luke, balio dezan, balio zezan.

-        Dute: zuten, balute, lukete, dezaten, zezaten.

-        Egin dituzte: egin zituzten, egingo balituzte, egingo lituzkete, egin ditzaten, egin zitzaten.

-        Dabiltza: Zebiltzan, balebiltza, lebilzke, ibil daitezen, ibili zitezen.

-        Bultzatzen du: bultzatzen zuen, bultzatuko balu, bultzatuko luke, bultza dezan, bultza zezan.

-        Doaz: zihoazen, balihoaz, lihoazke, joan daitezen, joan zitezen. 

______________________________________________________________________________

Biztanleen herenak euskaraz dakite EAEn, baina(aurkaritzako juntagailua) %80k erdara darabil

                              Berria (2012-3-8)

Azalpen testua da; euskararen egoera eta bilakaera zein den azaltzen du, datuak ematen ditu

Sarrera: gaiaren aurkespena egiten da.

Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkoako ehun biztanletik 32 elebidunak dira, eta(juntagailua emendiozkoa) beste 17 euskara ulertzeko gai dira. Gainerako 51k ez dakite euskaraz; erdaldun elebakarrak dira. Bost urtean bi puntu igo da elebidunen kopurua, %30,1etik %32ra, baina(aurkaritzako juntagailu), hamar urtean, 2,6 baino(“baizik”, juntadura, aurkaritza) ez du gora egin euskara dakitenen ehunekoak. (mendekoa, erlatibozkoa)

Sarrerarekin jarraitzen du.

 Bosgarren Inkesta Soziolinguistikoaren emaitzak aurkeztu zizkion atzo Eusko Jaurlaritzak Euskararen Aholku Batzordeari, Donostian. Soilik Arabako, Bizkaiko eta(emendiozko juntagailua) Gipuzkoako emaitzak ezagutarazi zituen; 1991tik, lehen inkesta egin zutenetik(mendekoa, denborazkoa), aurreneko aldia da zazpi herrialdeetako(erlatibozkoa) datuak banandu dituela (mendekoa, erlatibo modukoa). Jaurlaritzak azaldu du «euskararen lurralde guztietan» egin dutela(mendekoa, osagarria,  konpletiboa) inkesta, baina(juntagailua aurkaritzakoa) hori egiteko orduan «beste prozedura batzuk» jarraitu dituela(mendekoa, osagarria, konpletiboa) argudiatu du. Bi hilabete barru jakinaraziko ditu Nafarroako, Nafarroa Behereko, Lapurdiko eta(juntagailu emendiozkoa)  Zuberoako emaitzak. Trebiñu (Araba), berriz, ez dute aipatu. Eusko Jaurlaritzako Kultura sailburu Blanca Urgellek, Hizkuntza Politikarako sailburuorde Lurdes Auzmendik eta(juntagailu emendiozkoa)  Hizkuntza Ikerketa eta(juntagailu emendiozkoa)  Koordinazio zuzendari Ivan Igartuak ezagutarazi dituzte inkestaren xehetasunak.

Testua hiru zati nagusitan banatuta dago.

 1. Ezagutza

Elebidun eta erdaldun hutsen kopurua azaltzen da.

Datu bat nabarmendu du Auzmendik: duela(mendekoa, osagarria, konpletiboa) hogei urte baino 181.000 elebidun gehiago(mendekoa, alderaketa) daude EAEn (600.050 euskaldun); beraz, euskaraz hitz egiteko gai direnen(mendekoa, erlatibozkoa) kopuruak 11 puntu egin du gora hogei urte igaro ondoren(mendekoa, denborazkoa). 1991tik 2001era zortzi puntu igo ziren(mendekoa, erlatibozkoa) elebidunak; eta(juntagailu emendiozkoa)  ordutik, hiru. Elebidunen kopurua bost urtean bi puntu handitzea espero zutela(mendekoak (bi), osagarria, konpletiboa) adierazi du Urgellek, eta(juntagailu emendiozkoa)  hogei urtean «aurrerapauso handia» egin dela(mendekoa, osagarria, konpletiboa) erantsi du. Erdaldun elebakarren eta(juntagailu emendiozkoa)  elebidun hartzaileen —euskaraz ulertu bai baina hitz egiteko gai ez direnak(mendekoa, erlatibozkoa)— ehunekoa apurka behera egiten ari dela(konpletiboak) ere ziurtatu du Auzmendik. Erdaldunak %50,8 dira; orain dela sei urte %51,5 eta(juntagailu emendiozkoa)  duela hogei urte %59,2.

Ehunekoak herrialdeka azaldu egiten dira.

 Herrialdeen artean tarteak daude hizkuntzaren ezagutzari dagokionez. Gipuzkoarren erdiak dira elebidunak (%49,9) eta(juntagailu emendiozkoa) hirutik bat erdaldun elebakarra (%33,7). Bizkaian, lau herritarretik bat da euskalduna (%25,4), eta(juntagailu emendiozkoa) erdiak baino gehiagok(mendekoa, alderaketa) ez du euskara ulertzen (%56,8). Araban, bi heren gaztelaniaz soilik moldatzen dira (%66,4) eta %16,8k daki euskaraz. Lurralde horretan bi puntu eta(juntagailu emendiozkoa)   erdi igo da euskararen ezagutza bost urtean, eta(juntagailu emendiozkoa)   beste horrenbeste Bizkaian. Gipuzkoan, berriz, puntu bat baino gutxiago(mendekoa, alderaketa).

Lau gune bereizi dituzte inkestan. Herritarren %20k baino gutxiagok daki euskaraz lehenengoan, %20 eta(juntagailu emendiozkoa)   %50 artean bigarrenean, %50 eta %80 artean hirugarrenean eta(juntagailu emendiozkoa)   %80tik gora laugarrenean. Euskararen erabilerak gora egin du aurreneko hiru guneetan, baina (juntagailu aurkaria) ez, ordea, laugarrenean. «Hirigune erdaldunagoetatik(mendekoa, alderaketa) gune euskaldunetara bizitzera joan direnen(mendekoa, erlatibozkoa) hizkuntza ezaugarriak» daude horren atzean, Auzmendiren esanetan.

2. Erabilera

Erabileraren emaitza orokorrak eta zergatiak agetrzen dira.
         Araban, Bizkaian eta(juntagailu emendiozkoa)   Gipuzkoan azken hogei urteetan behera egin du euskara erdara bezainbeste edo gehiago(alderaketa) erabiltzen duten 35 urtetik beherako elebidunen ehunekoak. Hain zuzen, 25 eta 34 urteko elebidunen artean %57,2k egiten zuten euskaraz 1991n; iaz, aldiz, %50,2k. 16 eta(emendiozko juntagailua) 24 urtekoen erabilerak hiru puntu pasatxo egin du behera hogei urtean. Jaurlaritzak «erraztasunarekin eta(juntagailu emendiozkoa)    harreman sarearekin» lotu du atzeraldia, elebidunen erdiak bizi baitira(mendekoa, kausazkoa) erdara nagusi den guneetan(mendekoa, erlatibozkoa): «Horrek asko mugatzen du euskaraz jarduteko aukera». 65 urtetik gorako elebidunak daude beste muturrean; hamarretik zortzi mintzatzen dira euskaraz (%82,7).

         16 urtetik gorako biztanle elebidun guztiei erreparatuz gero(mendekoa, baldintzazkoa), ordea, emaitza bestelakoa da. Nahiz eta gazteen erabileraren bilakaera okerra izan(mendekoa, kontzesiboa), oro har hartuta(mendeko, baldintza), euskaraz egiten dutenen(mendekoa, erlatibozkoa) kopurua puntu eta(emendiozko juntagailua) erdi igo da bost urtean. Izan ere, herritar gehiago dira 35 urtetik gorakoak, eta(emendiozko juntagailua) horien artean handitu egin da euskararen erabilera. Hamarretik bik egiten dute euskaraz erdaraz bezainbeste edo gehiago(menderakuntza, alderaketa; juntadura, hautakaria). Besteak beste, horrek adierazten du elebidunen %37,5ek ez dutela(mendeko, osagarria, konpletiboak) euskara inoiz edo(juntadura: hautakaritza: sintagmak) ia inoiz erabiltzen(mendekoa, osagarria, konpletiboa).

         Eremu formalean egin du gora, batez ere, euskararen erabilerak. Udalekiko harremanetan, euskara darabil Arabako, Bizkaiko eta (emendiozko juntagailua) Gipuzkoako herritarren laurdenak (%24,7); beste horrenbeste egiten du bostetik batek osasun zerbitzuetan. Etxeko erabilerak, aldiz, apenas egin duen(mendeko, osagarria, zehar galdera) gora. Hogei urtean puntu eta(emendiozko juntagailua)  erdi besterik ez da igo, eta(emendiozko juntagailua)  %18 da etxean euskara darabilena(mendekoa, baldintza); beraz, elebidunen erdiak-edo ez du etxean euskaraz egiteko ohiturarik.

3. Transmisioa

Gurasoen hizkuntzaren arabera. Bi talde. Biak euskalduna  emaitza bakarra uskalduna emaitza.

Hizkuntza umeei transmititzeko orduan zerikusi zuzena du gurasoen hizkuntza ezagutzak. Egungo transmisioa aztertzeko(mendeko, helburuzkoa), 2 eta(emendiozko juntagailua)  15 urte arteko haurren gurasoei erreparatu die Eusko Jaurlaritzak. Bi gurasoek euskaraz dakiten kasuetan(mendeko, erlatibozkoa), seme-alaben %97k euskara jaso du etxean; gehienek euskara jaso dute soilik (%86), eta hamarretik batek erdara ere bai (juntadura, hemendiokoa). Guraso bakarrak badaki(mendekoa baldintza) euskaraz, umeen %71,3ri transmititu diote hizkuntza; gehienetan, erdararekin batera. Hortaz, guraso elebidunen bat duten(mendekoa, erlatibozkoa)  haurren ia herenak ez du euskara jaso etxean. Hala ere, Jaurlaritzak zehaztu du ume horiek elebidunak direla(mendekoa, konpletiboa), eskolan euskalduntzen direlako(mendekoa, osagarria, konpletiboa).

Laburki edo gehigarri moduan euskarari buruzko jarrerak azaltzen dira.

Euskarari buruzko jarrerak ere ikertu dituzte. 16 urtetik gorakoen %12 euskara sustatzearen aurka dago. Jarrera horrek apenas izan duen (mendekoa, erlatibozkoa) aldaketarik hogei urtean: %14 zen aurkakoa 1991n.

ADITZAK

Dira: ziren, balira, lirateke, izan daitezen, izan zitezen.

Gai dira: gai ziren, gai izango balira, gai izango lirateke, gai izan daitezen, gai izan zitezen.

Dakite: Zekiten, balekite, lekikete, jakin dezaten, jakin zezaten.

Igo da: Igo zen, igoko balitz, igoko litzateke, igo dadin, igo zedin.

Gora/behera egin du: gora egin zuen, gora egingo balu, gora egingo luke, egora egin dezan, gora egin zezan.

Aurkeztu zizkion: aurkeztu dizkio, aurkeztuko balizkio, aurkeztuko lizkioke, aurkeztu diezazkion, aurkeztu ziezazkion.

Ezagutarazi zituen: ezagutarazi ditu, ezagutaraziko balitu, ezagutaraziko lituzke, ezagutaraz ditzan, ezagutaraz zitzan.

Egin/ egiten/ espero zuten(etik): egin dute, egingo balute, egingo lukete, egin dezaten, egin zezaten.

Banandu/jarraitu ditu(ela): banandu zituen, bananduko balitu, bananduko lituzke, banandu ditzan, banandu zitzan.

Azaldu/ argudiatu/ nabarmendu/ adierazi/ erantsi/ ziurtatu/ jaso/ zehaztu du: azaldu zuen, azalduko balu, azalduko luke, azaldu dezan, azaldu zezan.

Egin/egiten dute: egin zuten, egingo balute, egingo lukete, egin dezaten, egin zezaten.

Jakinaraziko ditu: jakinaraziko zituen, jakinaraziko balitu, jakinaraziko lituzke, jakinarazi ditzan, jakinarazi zitzan.

Aipatu dute: aipatu zuten, aipatuko balute, aipatuko lukete, aipa dezaten, aipa zezaten.

Ezagutarazi dituzte: Ezagutarazi zituzten, ezagutaraziko balituzte, ezagutaraziko lituzkete, ezagutarazi ditzaten, ezagutarazi zitzaten.

Du: zuen, balu, luke, dezan, zezan.

Daude: zeuden, baleude, leudeke, egon daitezen, egon zitezen.

Igo ziren: igo dira, igoko balira, igoko lirateke, igo daitezen, igo zitezen.

egiten ari (dela) da: egiten ari zen, egiten ariko balitz, egiten ariko litzateke, egiten ari dadin, egiten ari zedin.

Da: zen, balitz, litzateke, dadin, zedin.

Ulertzen/ mugatzen/ adierazten du: ulertzen zuen, ulertuko balu, ulertuko luke, uler dezan, uler zezan.

Moldatzen dira: moldatzen ziren, moldatuko balira, moldatuko lirateke, moldatu daitezen, moldatu zitezen.

Daki: zekien, baleki, lekike, jakin dezan, jakin zezan.

Bereizi dituzte: bereizi zituzten, bereiziko balituzte, bereiziko lituzkete, bereizi ditzaten, bereizi zitzaten.

Erabiltzen dute: erabiltzen zuten, erabiliko balute, erabiliko lukete, erabil dezaten, erabil zezaten.

Egin/lotu du: egin zuen, egingo balu, egingo lukete, egin dezan, egin zezan.

Bizi (bait)dira: bizi ziren, biziko balira, biziko lirateke, bizi daitezen, bizi zitezen.

Dira: ziren, balira, lirateke, daitezen, zitezen.

Handitu egin da: handitu egiten zen, handitu egingo balitz, handitu egingo litzateke, handitu egin dadin, handitu egin zedin.

Dute: zuten, balute, lukete, dezaten, zezaten.

Darabil: zerabilen, balerabil, lerabilke, erabil dezan, erabil zezan.

Erreparatu die: erreparatu zien, erreparatuko balie, erreparatuko lieke, erreparatu

Dakite: zekiten, balekite, lekikete, jakin dezaten, jakin zezaten.

Jaso dute: jaso zuten, jasoko balute, jasoko lukete, jaso dezaten, jaso zezaten.

Transmititu diote: transmititu zioten, transmitituko baliote, transmitituko liokete, transmititu diezaioten, transmititu ziezaioten.

Ikertu dituzte: ikertu zituzten, ikertuko balituzte, ikertuko lituzkete, ikertu ditzaten, ikertu zitzaten.

Dago: zegoen, balego, legoke, egon dadin, egon zedin.

Izan du: izan zuen, izango balu, izango luke, izan dezan, izan zezan.

Zen: da, balitz, litzateke, dadin, zedin.

______________________________________________________________________

Aitzinsolasa

1)Onomastika lanei buruz hitz egiten hasten da parrafo hau. Toponimiaren barruan izenak eta deiturak artu direla ikergaitzat.

Gure artean onomastika lanak urriak izan direla (emendiozko perpausa; osagarria;kompletivoa) ezin erran daiteke, anitz baitira (emendiozko eprpausa, kausazkoa) eta (emenidozko juntagailua)  aspaldidanikoak arlo honetan egin diren saioak (emendiozko perpausa, erlatibozkoa), baina gehienbat toponimia aztertu da, ez hainbeste antroponimia, eta (koordinazioa juntadura) hau landu denean (emendiozko perpausa, denborazkoa) batez ere ponte izenak eta deiturak hartu dira ikergaitzat.

2)Onomastikan elkarrekin zerikusia duten sailen adibideak azaltzen dira.

Jakina, onomastikan sail guztiak elkarrekin hertsiki loturik daude: lehen ponte izenak zirenak orain deiturak dira (Andres, Jimeno, Maiora, Ojer, Oneka…) edo (juntagailu hautakaria)  toponimoen (Gartziarana, Ilurdotz, Paternain, Petiriberro…) eta(emenidozko juntagailua)   oikonimoen (Arrosakoa, Beñatenea, Bettinea, Ferranenea, Lopekoa, Lutzikoa, Mariestebanbaita, Martzelinorenea…) osagaitzat aurkitzen ditugu. Etxe izenak eta(emenidozko juntagailua)   hauetan oinarritutako izengoitiak (emendiozko perpausa, erlatibozkoa) , bestalde, maizkara deitura bilakatu dira (Arotzarena, Bartzelona, Dorai, Etxeberria eta Etxeberri, Jauregizar, Karlosena, Mitxelena, Paris, Petrirena eta Petri, Salaberria eta Salaberri…) eta(emenidozko juntagailua)   orobat toponimoak (Abartzuza, Arizkun, Azpeitia, Elizondo, Erbiti, Ezkurra, Legasa…). XVI-XVII mendeetan, gainera, ohikoa da toponimoak pertsona izentzat kausitzea, emazteki izentzat batez ere (Mariarano, Mariabaztan, Mariamendaro, Mariasunbil, Mariezkurra…), eta(emenidozko juntagailua)   azken urteotan jokabide hau franko hedatu dela (emendiozko perpausa, osagarria, kompletiboa) erran dezakegu (Bianditz, Irati, Saioa), ardura Andre Mariaren santutegien eta(emenidozko juntagailua)   baselizen (“hermita”) izenek izan duten arrakastagatik(emendiozko perpausa, erlatibozkoa) (Aitziber, Arantzazu, Belate, Estibaliz, Idoia, Oskia, Muskilda, Uxue, e.a.).

3)Lotura horri buruz hitz egiten jarraitzen du idazleak.

Beraz, onomastikaren barreneko sail guztiak loturik daude, gure hizkuntzan eta(emenidozko juntagailua)   besteetan, eta(emenidozko juntagailua)   sail horietako bat lantzen denean( emendiozko perpausa, denborazkoak) besteak ere ukitzen dira hein handi edo txikian. Errate baterako, Mitxelenak Apellidos Vascos lan bikainean deiturak hartu zituen aztergaitzat, baina toponimia lanetarako ere ezin baztertuzko tresna eskuetaratu zigun, eta(emenidozko juntagailua)   hipokoristiko edo(juntagailu hautakaria) izen ttipi batzuk ere ukitu eta aztertu zituen. Bestalde, toponimia lantzean(emendiozko perpausa, denborazkoa) argitzen diren puntuak eta jasotzen diren datuak(emendiozko perpausa, erlatibozkoak), historikoak eta(emenidozko juntagailua)   egungoak, hagitz baliagarri izaten zaizkigu deituren ikerketarako, erran bezala (emendiozko perpausa, moduzkoa) toki izen franko deitura bilakatu direlako(emendiozko perpausa, kausazkoa). Era berean, hemen emanen ditudan datuak (emendiozko perpausa, erlatiboa), aztertuko ditudan izenak (emendiozko perpausa, erlatiboa) eta(emenidozko juntagailua)   jaulkiko ditudan hipotesiak (emendiozko perpausa, erlatiboa) lagungarri izanen zaizkio, hala espero dut behintzat, toponimia, oikonimia edo antroponimiaren beste sailen bat gainetik ikusi edo sakonki ikertu nahi duenari (emendiozko perpausa, erlatiboa).

Nolanahi ere, eta(emenidozko juntagailua)   erran gisa (emendiozko perpausa, moduzkoa) sail guztien arteko harremanak ugari eta estuak izanagatik (emendiozko perpausa, kontzesiboa), bakoitzak bere nortasuna du, eta(juntagailoa emendiozkoa) ikertzaileak aldian horietako batean sakontzea erabaki dezake(mendeko perpausa; osagarria; konpletiboa) , metodologikoki egoki iruditzen bazaio (mendeko perpausa,  baldintzazkoa). Hau da, lan batean oikonimia azter dezake, hurrengoan herri edo(juntagailu hautakaria)  eskualde bateko toponimia eta(juntagailoa emendiozkoa)  hirugarrenean herri bateko edo(juntagailu hautakaria) garai bateko deiturak, adibidez. Hau bistako kontua dela uste dut (mendeko perpausa; osagarria; konpletiboa), eta(juntagailoa emendiozkoa)  ez da zertan azalpenak ematen hasi. Jokatu ere, gainera, horrela jokatu ohi da gehienetan.

4)Izen ttipien gaira itzultzen da, hauek aztertu dituzten bi artikulu aipatzen dira.

Hipokoristiko edo izen ttipietara itzuliz, erran dezaket saio zabalik ez zaiela eskaini gurean (mendeko perpausa, osagarria, konpletiboa) ; beste sailen batean sakontzean ikusi dira, iragaitzaz bezala, nahiz badiren(mendeko perpausa, kontzesiboa) datuak jaso dituzten lan batzuk(erlatiboa), eta(juntagailoa emendiozkoa)  jaso ez ezik aztertu ere egin dituztenak: Del Valle Lertsundiren bi artikuluak, Leo Spitzer-ena, Mitxelenaren ohar batzuk, Irigoienen artikulu eta(juntagailu emendiozkoa)  liburu atal zenbait, Knörren txosten bat eta(juntagailoa emendiozkoa)   Salaberriren artikuluxka nabarmendu daitezke horien artean (ikus bibliografia), baina bururen buruko lanik ez dut ezagutzen eta(juntagailoa emendiozkoa)   uste dut horrelakorik ez dagoela (mendeko perpausa, osagarria, konpletiboa), arrunt oker ez banabil(mendeko perpausa, baldintzazkoak).

5) Egileak lan honen helburua azaltzen du.

Lan honetan dokumentazioan han-hemen agertzen diren datuak (mendeko perpausa, erlatibozkoa) biltzen ahalegindu naiz eta (emendiozko juntagailua) ikertzaileek honetaz edo (juntagailu hautakaria) hartaz erran dituztenak (mendeko perpausa, erlatibozkoa) jasotzen. Liburua buru-buztan, hasi eta(emendiozko juntagailua) buka irakurtzeko adorea eta(emendiozko juntagailua) kuraia duenak ikusten ahalko duen moduan(emendiozko perpausa, moduzkoa), hipokoristiko anitz agertzen dira hemen, aurkitu ditudan ale desberdin guztiak(emendiozko perpausa, erlatibozkoa). Alabaina, segur naiz badirela(emendiozko perpausa, osagarria, konpletibo) oraino franko, niri itzuri zaizkidanak. Geroko lanak azaleratu beharko ditu, beraz, orain gaitzerupean estalirik gelditu diren horiek(emendiozko perpausa, erlatiboa).

6) Hipokoristikoen azterketaren garrantziaren zergatia ematen du parrafo honek.

Hipokoristikoen azterketa zergatik den (mendeko perpausa; osagarria; zehar galdea) garrantzizkoa galdeginen balidate(mendeko perpausa, baldintzazkoa) ihardetsiko nuke, lehen-lehenik, euskaldunok erabili ditugun eta oraino erabiltzen ditugun izendatze bideen (mendeko perpausa, erlatiboa) berri ematen digulako(mendeko perpausa, kausazkoa) dela munta handikoa. Nago hau, berez, aski arrazoi pisuzkoa dela (mendeko perpausa; osagarria; konpletiboa), izan ere onomastikaren zeregina izen bereziak aztertzea baita.(mendeko perpausa; kausazkoa) Honetaz landa eta bigarrenik, izen ttipiek egungo deitura eta(emendiozko juntagailua) oikonimo asko ongi ulertzeko aukera ematen digute: adibidez, Peruskirena-n Peru dugula (mendeko perpausa, osagarria, kompletiboa) lehen begiratuan antzeman daiteke, eta(emendiokzko juntagailua) bukaera edutezko genitiboa dela, baina (juntagailu aurkaria) tarteko segmentua zer den(emendiozko perpausa, osagarria, zeharkako galdera) ez da garbi egonen hipokoristiko sistema ikertu ezean (emendiozko perpausa, baldintzazkoa). Era berean, Martija deituran Marti dagoela aise ikusiko dugu, baina ez diogu apika amaieran dugunari(emendiozko perpausa, erlatibozkoa) igarriko, gure izendegia aztertzen ez badugu (emendiozko perpausa, baldintzazkoa).

Hirugarrenik, izen ttipien arloko ikerketa toponimoen etimologia argitzeko ere lagungarri izan daiteke; erraterako, Baztango Almandoz herri izenak Alaman antroponimoaren eratorri batean, hipokoristiko batean, duke oinarri, *Alamando-n hain zuzen ere, Irigoienen ustekaria egia izatera (1995f), eta(emendiozko juntagailua)  nire iritzian egiantz handikoa da. Nik neronek ez dut bizkaitar euskaltzainak aipatzen zuen aldaera(mendeko perpausa, erlatiboskoa) aurkitu, baina bai horren biziki irudia den Alemantto. Erran bezala, euskal onomastika arautzen ere lagun diezagukete hipokoristikoek, oraingo deituraren jatorria eta(emendiozko juntagailua) nondik norakoa hobeki ulertzeko bide ematen digutenez geroztik.

Laugarrenik, izen ttipiek aukera ematen dute ohiko hizkeraren azpian dauden(mendeko perpausa, erlatibozkoa) egitura fonologikoak aztertzeko: silaben barne egitura eta(emendiozko juntagailua) motak, «template» edo(juntagailu hautakaria) plantillak, errepikapen baliabideak eta irudikatze fonologikoaren maila desberdinen arteko harremanak batez ere (Lipski, 1995: 387). Nik garbi baino garbiago dakusat, azken urte hauetako lanak irakurrita, hipokoristikoen azterketan aurrera eginen badugu fonologialarien premia dugula(mendeko perpausa, osagarroa, konpletuboa), euskal onomastikariok ez baitakigu —nik segurik ez— fonologiaren barreneko zoko-mokoen eta(emendiozko juntagailua)  (azken) korronteen berri.

Bosgarrenik, dialektologiarekin ere badute zerikusia, izen ttipiek berek eta hauek erdiesteko ibilitako erabideek historian zehar izan duten hedadura geografikoa bestelako ezaugarri dialektalekin erlaziona daitekeelako, euskalkien garapena eta bilakaera hobeki konprenitzeko.

Buruenik, izen ttipiak hertsiki erlazionaturik daude haur hizkerarekin, eta garbi dago arlo honetan ari diren ikertzaileei ekarpen polita egin diezaiekegula onomastikariok, eta orobat haiek guri, hipokoristikoak eremu zabalago batean kokatzeko abagune ematen digutelarik. Michaelssonek (1939: 110) haurren beren hizkerari baino garrantzi handiagoa aitortzen dio helduek haiekin ibiltzen dutenari: «La part de l’enfant dans ces formations est généralement minime; les transformations sont avant tout dues à la mère, aux parents […]». Stratmannek (1935: 30-31), ordea, haurren hizkera bera nabarmentzen du, helduek umeekin komunikatzeko erabiltzen dutena ez ezik: «Wenn man an seinen eigenen Familienkreis, seine nähere Umgebung denkt, wird man sich sofort des weiten Einflusses der Kindersprache bewußt». Ikertzaile honek bokal eta kontsonante sistemetan gauzaturikako hots aldakuntzak, izenen laburtze eta sinkopak, eta azaldu gabeko formak haur hizkerari leporatzen dizkio. Boyd-Bowmanen iritziz ere munta handikoak dira haurren hizkera eta helduen horiekilakoa (1955: 337-338):

«También señalaremos que estas deformaciones se deben en gran parte al rudimentario sistema fonemático de los niños que aprenden a hablar, y a los esfuerzos que hacen los adultos, con intención cariñosa, para imitar el sistema».

 Afrika erdialdeko Hausa hizkuntzan, Newmanek eta Ahmadek diotenez (1992: 162), hipokoristiko era gehienak batez ere  helduek haurrekin edo haur koskortuek gazteagoekin hitz egiten dutenean erabiltzen dira. Daviesek (2000: 22) izen ttipietan agertu ohi diren errepikapenak eta italieraz gertatzen den geminazioa haur hizkerari leporatzen dizkio. Lipskik (1995: 388, 422-423) gaztelaniako izen ttipien ereduen oinarriak haur hizkeran berean eta helduok haurrekin mintzatzen garenean egiten ditugun bakuntzeetan bilatu beharrak direla uste du, eta Piñeros (2000) Amerikako gaztelaniako hipokoristikoak zuzentzen dituzten arauak eta haur hizkerarenak lotzen saiatzen da.

Nik ez dakit haur euskaldunak zer adinetan hasten diren izen ttipiak, mota batekoak izan edo bestekoak izan, ibiltzen. Badira haurrarekiko hizkera adierazkorra biltzen duten (Salaburu, 1984: 119 eta hurr.) edo aztertzen duten (Zubiri, 2002) zenbait lan, baina ez, dakidala, hipokoristikoez mintzo denik. Gaztelaniaz, Aguirrek, Albalak eta Marrerok egindako ikerketaren arabera (2005: 141), urte bat eta bederatzi hilabeterekin eman zuen Magín zeritzan umeak lehenbiziko hipokoristikoa, eta hilabete gehiagorekin Mariak. Nolanahiko gisan, gogoan hartzekoa da atzizki bidezko izen ttipiak eman zituztela haurrok eta euskaraz gaia korapilatsuagoa dela, aukeran baliabide gehiago daudela.

Zernahi dela, akort naiz Irigoienekin (1995: 1) euskararen eremuko Erdi Aroko hipokoristikoen sorrera aztertzean «se me hace necesario manifestar aquí, que, como es obvio, considero que el mundo de los hipocorísticos es de una gran complejidad, y que no puedo penetrar en él más que de soslayo, máxime tratándose de textos medievales» dioenean. Nik, dena dela, Nafarroako egungo hipokoristikoak ere biltzen ditut, bizkaitar euskaltzainak ez bezala, eta historikoak eta gaurkoak eskema orokor baten barnean sartzen ditut (ikus beherago). Bestalde, hark ez bezala, izengoitiak alde bat utzi ditut usaian (Per Arnalt dicho Velçto-ren modukoak), zenbait aldiz lehen izenaren eta izengoitiaren arteko bereizkuntza arrunt garbi ezin egin badaiteke ere (ikus hirugarren atalean diodana).

Euskal onomastika ikertu duten lanek arruntean ez dute kontuan izan gure inguruan eta munduko beste alderdi batzuetan gertatzen dena: erraterako, Jimeno Juriok eta biok argitara emandako Artajona. Toponimia Vasca / Artaxoa. Euskal Toponimia liburuan Nafarroako herri horretako leku izenak aztertu genituen, baina ez ginen saiatu toponimo horiek beste hizkuntza eremu batzuetakoekin erlazionatzen, eta uste dut neurri batean hau normala dela holako liburu batean. Hala ere, iruditzen zait hats handiagoko lanetan baitezpadakoa dela euskaraz arruntak diren gertakariak gure inguruko eta urrutiagoko beste hizkuntza batzuetan badirenetz aztertzea, hots, geurea bakarra den zerbaiten aitzinean gauden ala munduan barna aski ezaguna den erabide baten aitzinean. Alegia, uste dut ez garela gure txokoan goxo-goxo gelditzen ahal eta ahaleginak egin behar ditugula kanpoan zer dagoen jakiteko. Hau da, izan ere, euskal hipokoristikoen gaia ikertzean bestetan gauzak zertan diren ikustera bultzatu nauena.

Bestalde, toponimia lantzean argitzen diren puntuak eta jasotzen diren datuak, historikoak eta egungoak, hagitz baliagarri izaten zaizkigu deituren ikerketarako, erran bezala toki izen franko deitura bilakatu direlako. Era berean, hemen emanen ditudan datuak, aztertuko ditudan izenak eta jaulkiko ditudan hipotesiak lagungarri izanen zaizkio, hala espero dut behintzat, toponimia, oikonimia edo antroponimiaren beste sailen bat gainetik ikusi edo sakonki ikertu nahi duenari.

ADITZAK

-        Izan direla. (izan dira, izan ziren, izan balira, izango lirateke, izan daitezen, izan zitezen).

-        Ezin erran daiteke (erran zitekeen, erran baliteke …) .

-        Baitira (dira) (ziren, balira, lirateke, daitezen, zitezen).

-        Egin diren(dira) (egin ziren, egin balira, egingo lirateke, egin daitezen, egin zitezen).

-        Aztertu da (aztertu zen, aztertuko balitz, aztertuko litzateke, aztr dadin, azter zedin).

-        Landu da

-        Hartu dira (hartu ziren, hartuko balira, hartuko lirateke, har daitezen, har zitezen).

-        Daude (zeuden, baleude, leudeke, egon daitezen, egon zitezen).

-        Dira (ziren, balira, lirateke, daitezen, zaitezen).

-   Aurkitzen ditugu (aurkituko genituen, aurkituko balitu, aurkituko lituzke, aurki ditzagun, aurki genitzan).

-        Bilakatu dira (bilakatu ziren, bilakatuko balira, bilakatuko lirateke, bilaka daitezen, bilaka zitezen).

-        Hedatu dela (hedatu zela, hedatuko balitz, hedatuko luke, hedatu dezan, hedatu zezan).

-        Erran dezakegu (erran genezake, errango bagenezake, errango g…………..

-        Izan duten( izan zuten, izango balute, izango lukete, izan dezaten, izan zezaten).

-        Lantzen dena (lantzen zen, landuko balitz, landuko litzateke, lant dadin, lant zedin).

-        Ukitzen dira: (ukitzen ziren, ukituko balira, ukituko lirateke, uki daitezen, uki zitezen) .

-        Hartu/ukitu zituen (hartu ditu, hartuko balitu, hartuko lituzke, har ditzan, har zitzan).

-  Eskuetaratu zigun (eskuetaratu digu, eskuetaratuko baligu, eskuetaratuko liguke, eskuetara diezagun, eskuetara ziezagun).

-        Ukitu/baztertu zituen (ditu, zituen, lituzke, ditzan , zitzan).

-        Argitzen diren( argitzen ziren, argituko balira, aurkituko lirateke, arfitu daitezen, argitu zitezen).

-        Jasotzen diren-dira ( jasotzen ziren, jasoko balira, jasoko lirake, jaso daitezen ,jaso zitezen).

-        Izaten zaizkigu (izango balitzaizkigu, izango litzaizkiguke, izan dakizkigun, izan zekizkigun).

-        Bilakatu dira (bilakatu ziren, bilakatuko balira, bilakatuko lirateke, bilaka daitezen, bilaka zitezen).

-        Emanen ditut (emanen nituen, emango banitu, emango nituzke, eman ditzadan, eman nitzan).

-   Izanen zaizkio ( izanen zitzaizkion, izango balitaizko, izango liitzaizkioke, izan zakizkion, izan zekizkion).

-       Eskaini zaie (eskaini zitzaien, eskainiko balitzaie, eskainiko litzaioeke, eskain dakien, eskain zekien).

-        Ikusi dira (ikusi ziren, ikusiko balira, ikusiko lirateke, ikus daitezen, ikus zitezen).

-        Jaso/aztertu dituzte (jaso zituzten, jasoko badituzte, jasoko lituzkete, jaso ditzaten, jaso zitzaten).

-        Naiz (nintzen, banintz, nintzateke, izan nadin, izan nendin).

-        Ditut (nituen, banitu, nituzke, ditzadan, nitzan).

-   Aztertuko/jaulkiko ditut (aztertuko nituen, aztertuko banitu, aztertuko nituzke, aztertu ditzadan, aztertu nitzan).

-        Espero dut (espero nuen, esperoko banu, esperoko nuke, espero natzan, espero nezan).

-        Nahi du (nahi zuen, nahiko balu, nahiko luke, nahi dezan, nahi zezan).

-        Uste dut (uste nuen, usteko banu, usteko nuke, uste natzan, uzte nezan).

-        Nabarmendu daitezke (nabarmendu zitezkeen, nabarmendu balitezke, nabarmendu  litezkeeke)

-        Ezagutzen dut (ezagutzen nuen, ezagutuko banu, ezagutuko nuke, ezagut natzan, ezagut nezan).

-        Dago (Zegoen, balego, legoke, egon dadin, egon zedin).

-        Nabil (nenbilen, banenbil, nenbilke, ibil natzan, ibil nezan ).

-        Erran dituzte (erran zituzten, errango balituzte, errango lituzkete, erran ditzaten, erran zitzaten).

-        Ahalko du (ahalko zuen, ahalko balu, ahalko luke, ahal dezan, ahal zezan).

-        Agertzen dira (agertzen ziren, agertuko balira,agertuko lirake, agertu daitezen, agertu zitezen).

-        Gelditu nintzen (gelditu naiz, gelditu banintz, gelditu nintzateke, gelditu nadin, gelditu nendin ).

-  Itzuri zaizkit (itzuri zitzaizkidan, itzuri balitzaizkit, itzuri, litzaizkidake, itzuri dakizkidan, itzuri zekizkidan).

-        Azaleratu beharko ditu.

-   Galdeginen balidate (Baldintza) (galdegin didate, galdegin zidaten, galdegin balidate, galdegin lidakete, galdetu diezadaten, galdetu ziezadaten).

-    Ihardetsiko nuke (Baldintza) (Ihardetsi dut, ihardetsi nuen, ihardetsiko banu, ihardetsiko nuke, ihardetsi natzan, ihardetsi nezan).

-   Erabili ditugu (Erabili genituen, erabiliko bagenitu, erabiliko genituzke, erabili ditzagun, erabili genitzan)-

-        Nago (nengoen, banengo, nengoke, egon nadin, egon nendin).

-        Diogu (genion, bagenio, genioke, diezaiogun, geniezaion)

-    Aztertzen dugu (aztertzen genuen, aztertuko bagenu, aztertuko genuke, aztertu dezagun, aztertu genezan)

-        Aipatzen zuen (aipatzen du, aipatuko balu, aipatuko luke, aipa dezan, aipa zezan)

-   Lagun diezagukete (Subjuntiboa) (lagundu digukete, lagundu ziguketen, lagunduko baligukete, lagunduko liguketeke,  lagun diezagukete, lagun ziezaguketen)

-  Ematen digute (ematen ziguten, emango baligute, emango ligukete, eman diezaguten, eman ziezaguten)

-        Ematen dute (ematen zuten, emango balute, emango lukete, eman dezaten, eman zezaten)

-        Eginen dugu (Iragana)

-        Dakigu (Genekien, bageneki, genekike, jakin dezagun, jakin genezan)